Στις 6 Μαρτίου του 1957 η Γκάνα αποτινάσσει από πάνω της τον αποικιακό ζυγό και ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της. Είναι η πρώτη πράξη της εποποιίας των αφρικανικών λαών, που μέσα στο σύντομο -ιστορικά- διάστημα δύο περίπου δεκαετιών, θα οδηγήσει στην πλήρη κατάρρευση το σύστημα της αποικιοκρατίας, το οποίο οι αυτοκρατορίες, εξαντλημένες από το δυσβάσταχτο βάρος δύο παγκόσμιων πολέμων, αδυνατούν να συντηρήσουν. Εξ άλλου, η αναδυθείσα νέα υπερδύναμη, οι ΗΠΑ, διεκδικεί «χώρο» στην παγκόσμια σκηνή και το πλαίσιο της αποικιακής κυριαρχίας την κάνει να ασφυκτιά.
Με την απελευθέρωσή τους, της γης οι κολασμένοι, εισέρχονται σε μία νέα φάση που συγκλονίζεται από τις ιλιγγιώδεις ελπίδες ότι η πολιτική ανεξαρτησία θα οδηγήσει στην οικονομική χειραφέτηση, την ευημερία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Η πλειονότητα των νεοπαγών κρατών, επηρεασμένη και από το γενικότερο επαναστατικό κλίμα που κυριαρχούσε στην παγκόσμια σκηνή τη δεκαετία του ’60, θα υιοθετήσει σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Όπως παρατηρεί ο Αντώνης Λιάκος: «Πράγματι, μετά τη Ρωσική επανάσταση, για περίπου 60 χρόνια η πολιτική γλώσσα, μέσω της οποίας αρθρώθηκαν τα εθνικά και κοινωνικά αιτήματα των αποικιοκρατούμενων εθνών, ήταν ο μαρξισμός. Αυτή η γλώσσα εξασφάλιζε την επικοινωνία, αλλά και τη μετάφραση του τοπικού στο εθνικό και του εθνικού στο καθολικό».
Ποιος είναι ο απολογισμός 50, σχεδόν, χρόνων ανεξαρτησίας; Τι οικοδομήθηκε στη θέση των πρώην αποικιών, ποιοι δρόμοι ακολουθήθηκαν για την πολυπόθητη ανάπτυξη, τι απέγινε το χειραφετητικό όραμα των απελευθερωτικών κινημάτων; Από ποιο σημείο, σήμερα, ατενίζει το μέλλον της η αφρικανική ήπειρος;
Τα τελευταία 30 χρόνια, οι διάφοροι αναλυτές, χρησιμοποιούν εύστοχα τον όρο «αφρικανική τραγωδία», για να περιγράψουν την κατάσταση της πλήρους οικονομικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής εξουθένωσης, στην οποία έχει περιέλθει η περιοχή αυτή. Ο Φώτης Τερζάκης, στο άρθρο του «Υπάρχει ελπίδα για την Αφρική» επιχειρεί μια περιεκτική αναφορά στα στοιχεία που συνιστούν την κρίση αυτή. Εμείς θα αρκεστούμε να αναφέρουμε ενδεικτικά, ότι η υποσαχάρια Αφρική παραμένει εξαρτημένη από την εξόρυξη και τον πρωτογενή τομέα, με ανύπαρκτες σχεδόν δυνατότητες βιομηχανικής ανάπτυξης. Το χρέος της είναι το μεγαλύτερο του κόσμου και διαρκώς αυξάνεται. Τα 300 από τα 500 εκατομμύρια Αφρικανών ζουν μέσα στην απόλυτη φτώχεια. Ο υποσιτισμός, το πρόβλημα της μη πρόσβασης σε «καθαρό» νερό, το AIDS και η έξαρση των επιδημιών συνθέτουν μια εικόνα εφιαλτική. Όλα αυτά, αποτυπώνονται, στο προσδόκιμο ζωής, έναν δείκτη στον οποίο χωρίς περιστροφές συμπυκνώνονται οι όροι ζωής των κατοίκων οποιασδήποτε περιοχής. Με στοιχεία του 2002 ένας Αφρικανός ζει, κατά μέσον όρο, 14 χρόνια λιγότερο από τον κάτοικο της επόμενης φτωχότερης περιοχής -της Νότιας Ασίας- και 30 από τον αντίστοιχο των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών. Μεταξύ του 1995 και 1998 σε 31 αφρικανικές χώρες ο μέσος όρος ζωής μειώθηκε. Στη Ζιμπάμπουε και την Ουγκάντα, κυρίως λόγω του ΑIDS, το προσδόκιμο ζωής το 1998 έπεσε κάτω από το αντίστοιχο του 1960.
Τι συμβαίνει, λοιπόν, με την Αφρική;
Η κυρίαρχη ερμηνεία.
Στη δεκαετία του ’60, λίγο μετά την ανακήρυξη των πρώτων ανεξάρτητων κρατών, ο Μονερό ισχυριζόταν: «Η επανάσταση είναι μια απάτη. Στην πραγματικότητα δεν έχει γίνει. Οι Αφρικανοί ελεεινοί ήταν κάτω από την αποικιοκρατία, ελεεινοί είναι και κάτω από την ανεξαρτησία. Μια επανάσταση δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια παροδική αναστάτωση μέσα στην κυκλοφορία των ελίτ, και η αφρικανική επανάσταση δεν σημαίνει τίποτα άλλο από την υποκατάσταση μιας ελίτ λευκής από μια ελίτ μαύρη ή μελαψή. Οι πελώριες μάζες των Αφρικανών παραμένουν ότι ήταν ανέκαθεν: καταπονημένες από τις αρρώστιες, πεινασμένες και δίχως ελπίδα.»
Σήμερα, η κυρίαρχη ερμηνεία για την αφρικανική κρίση δεν διαφέρει ουσιαστικά από την άποψη του Μονερό. Ισχυρίζεται ότι η Αφρική είναι εγγενώς καθυστερημένη, προσκολλημένη ηλίθια στην «παράδοση» και για αυτό καταδικασμένη σε μόνιμη υπανάπτυξη. Ο Αριστείδης Σήτας αναφέρεται στο φαινόμενο του «αφροπεσιμισμού», που τη θέλει να αποτελεί «μια ήπειρο των ισλαμικών φονταμενταλισμών στο βόρειο μέρος της, συσσώρευσης χάους και αναρχίας, εστία επιδημιών κι ασθενειών, ανομβρίας κι ελλείψεων, πραξικοπημάτων και γενοκτονιών στο νότιο. Κοντολογίς, η Αφρική αναπαρίσταται σαν το τρομερό ρατσιστικοποιημένο «άλλο» της υφηλίου». Η εικόνα της χώρας των «φυλών», του παρελθόντος και του εξωτισμού αποτελεί, μια προσέγγιση οριενταλιστική, που κάποιος θα την χαρακτήριζε απλώς «ρομαντική», αν δε συνόδευε πεισματικά όλα τα ιμπεριαλιστικά εγχειρήματα. Από το τέλος της δεκαετίας του ’70 η εισαγωγή των νεοσυντηρητικών προγραμμάτων υποστηρίζεται από μια επίμονη συζήτηση για την «κακή διακυβέρνηση» και τις «κακές πολιτικές» που εμποδίζουν τα κράτη να κινηθούν στο πνεύμα του δυτικού εκσυγχρονισμού. Η ευθύνη για την κρίση επιρρίπτεται στις διεφθαρμένες αφρικανικές ελίτ και προσδιορίζεται με συγκεκριμένο, βεβαίως, τρόπο το περιεχόμενο της «καλής διακυβέρνησης» και της «δημοκρατίας», οι οποίες επιβάλλεται δίχως αναβολή να εφαρμοστούν.
Η «δική» μας προσέγγιση
Ο Πάτρικ Μποντ, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Γιοχάνεσμπουργκ, ισχυρίζεται ότι «από τη σκοπιά της αντικαπιταλιστικής αντίστασης, οι οικονομικά περισσότερο περιθωριοποιημένες περιοχές παρουσιάζουν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Αυτό δεν συμβαίνει επειδή κινητοποιείται δυναμικά μεγαλύτερος αριθμός στρατευμένων ακτιβιστών, αλλά γιατί οι δοκιμασίες και τα εμπόδια που πρέπει να υπερβούν καθώς και η συνειδητοποίηση που εκφράζουν, μας δίνουν μαθήματα ζωτικής σημασίας σχετικά με την ανισότητα της καπιταλιστικής ανάπτυξης».
Συμφωνώντας με την οπτική αυτή, υποστηρίζουμε ότι η μελέτη των εξελίξεων στην αφρικανική ήπειρο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Γιατί, παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι αναλυτές είτε δεν ασχολούνται με αυτήν, θεωρώντας την «περιττή» και «πλεονάζουσα» -προφανώς για τα συμφέροντα της καπιταλιστικής συσσώρευσης- είτε το κάνουν με τρόπο οριενταλιστικό, η πραγματικότητα είναι ότι αποτέλεσε και αποτελεί πεδίο μεγάλων συγκρούσεων. «Παρακολούθησε» όλες τις κρίσιμες καμπές του εικοστού αιώνα. Προσφέρει ένα συγκλονιστικό παράδειγμα της αποτυχίας των νεοσυντηρητικών προγραμμάτων και πειραματισμών.
Στο αφιέρωμά μας, που θα συνεχιστεί και σε επόμενα τεύχη, θα επιχειρήσουμε:
● Να αντικρούσουμε το ρατσιστικό, οριενταλιστικό ιδεολόγημα περί αφρικανών υπανθρώπων, λαών χωρίς ιστορία, χωρίς πολιτισμό και φυσικά χωρίς μέλλον. Ειδικά στο παρόν τεύχος, φιλοξενούμε δύο άρθρα που προσεγγίζουν το ζήτημα των «φυλών» ως -κατά κύριο λόγο- δυτική επινόηση, ως ευρωπαϊκή κατασκευή.
● Να παρουσιάσουμε τα ιδεολογικά ρεύματα που εμφανίστηκαν στην υποσαχάρια Αφρική από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, πολύ πριν ο κομμουνισμός ασκήσει τη δική του επιρροή στη σκέψη και την πολιτική πρακτική. Να μιλήσουμε για το έργο εξαιρετικών στοχαστών και ταυτόχρονα μεγάλων αγωνιστών ενάντια στην αποικιοκρατία, όπως ο Φανόν, ο Καμπράλ, ο Νκρούμα, ο Λουμούμπα, ο Σανκάρα, ο Πάντμορ και πολλών ακόμη. Αυτών, που παρά τις σημαντικά διαφορετικές μεταξύ τους προσεγγίσεις, συγκρότησαν ένα μεγάλο επίτευγμα της αφρικανικής πολιτικής σκέψης του εικοστού αιώνα, τον αφρικανικό σοσιαλισμό.
● Να παρακολουθήσουμε τα πρώτα βήματα των νέων ανεξάρτητων κρατών, ιδιαίτερα αυτών που ακολούθησαν μια ευρεία πολιτική κρατικού σοσιαλισμού, με ότι αυτό σημαίνει. Δηλαδή, να μιλήσουμε για τις δυσκολίες συγκρότησης του «κράτους-έθνους», μέσα στο γεωπολιτικό πλαίσιο της ιστορικά αυθαίρετης διαίρεσης της Αφρικής. Για τον αγώνα της «οικονομικής ανεξαρτησίας» μέσα από το μονόδρομο της «ανάπτυξης». Για την οικοδόμηση του συγκεντρωτικού-αυταρχικού κράτους. Για την ανάδυση των νέων ηγεμονικών ελίτ. Και, φυσικά, για το διεθνές πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνουν χώρα όλα αυτά: τον Ψυχρό Πόλεμο, την εδραίωση της οικονομικής κυριαρχίας των ΗΠΑ και των πολυεθνικών εταιρειών, τη μοιραία πετρελαϊκή κρίση του 1974.
● Να μιλήσουμε για τη νεοαποικιοκρατία, που αντιπροσωπεύει το βορειοαμερικανικό στάδιο της αποικιοκρατίας, δηλαδή της αυτοκρατορίας χωρίς αποικίες. Ο έλεγχος των υποτελών χωρών διασφαλίζεται με οικονομικούς τρόπους, μέσω των πολυεθνικών εταιρειών, των διεθνών εμπορικών αγορών και των υπερεθνικών οικονομικών οργανισμών. Την ηγετική τους τάξη αποτελεί μια ελίτ, που λειτουργεί σε συνεργασία με το διεθνές κεφάλαιο για το δικό της συμφέρον. Είναι αυτή που ο Νιγηριανός αγωνιστής Κεν Σάρο Βίβα θα αποκαλέσει «τερατώδη εγχώρια αποικιοκρατία».
● Κυρίως, όμως, να διατυμπανίσουμε ότι αυτό που βύθισε την αφρικανική ήπειρο στην εξαθλίωση και την απελπισία, αυτό που μετέτρεψε την αφρικανική κρίση σε τραγωδία είναι η εφαρμογή, από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, των λεγόμενων προγραμμάτων «δομικής προσαρμογής». Μέσω αυτών, το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, στο όνομα της αποπληρωμής του χρέους, επέβαλλαν πολιτικές λιτότητας, με έμφαση στις ιδιωτικοποιήσεις και τον εξαγωγικό προσανατολισμό της οικονομίας, με περικοπές στα δημόσια οικονομικά προγράμματα και τον τερματισμό των κοινωνικών παροχών. Παρά την τεράστια αποτυχία αυτών των προγραμμάτων -τόσο προφανή που μέχρι και η ίδια η Παγκόσμια Τράπεζα, σε μια στιγμή αυτοκριτικής, μίλησε για «ισχνή κατανόηση των αφρικανικών συνθηκών»- οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές συνεχίζονται και ανανεώνονται. Η Νέα Σύμπραξη για την Αφρικανική Ανάπτυξη (NEPAD), επιχειρεί την οικονομική και πολιτική συνεργασία των αφρικανικών χωρών, ευθυγραμμισμένης με τα νεοφιλελεύθερα δόγματα.
● Τέλος, να γνωρίσουμε -κατά το δυνατόν- και να παρουσιάσουμε, το άλλο πρόσωπο της Αφρικής. Αυτό, της αντίστασης και των αγώνων. Ξεκινώντας από τις αντιαποικιακές εξεγέρσεις του 19ου αιώνα, συνεχίζοντας με τις εθνικοαπελευθερωτικές εξεγέρσεις, τα μαζικά κινήματα -άλλοτε αγροτικά και άλλοτε αυτά που ξεπήδησαν από τα υποβαθμισμένα αστικά γκέτο- με τα ισχυρά συνδικάτα, με τα αυτοαποκαλούμενα «μαρξιστικά-λενινιστικά» κόμματα και καταλήγοντας στα σύγχρονα κινήματα ενάντια στο χρέος, τις φαρμακευτικές εταιρείες και τις πολυεθνικές του πετρελαίου. Αναδεικνύοντας τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των γυναικείων και φοιτητικών κινημάτων.
