Ο κύκλος των λαϊκών αγώνων που άνοιξε το 2000 έκλεισε το 2005 με την εκλογή του Μοράλες στην προεδρία της χώρας. Η αλλαγή αυτή στο κυβερνητικό επίπεδο δεν επέφερε την πολιτική αλλαγή που επιθυμούσαν τα κοινωνικά κινήματα. Το κόμμα του Μοράλες, το MAS (Κίνημα προς τον Σοσιαλισμό), δεν ήταν ούτε στην πρώτη γραμμή εκείνων των αγώνων ούτε αποτελεί άμεσο πολιτικό αντιπρόσωπο και εκφραστή των κινημάτων. Τα τελευταία, ενώ έδειξαν μια θαυμαστή ικανότητα αντίστασης δεν μπόρεσαν να μεταφράσουν την δυναμική τους σε κατάληψη θέσεων στο πολιτικό επίπεδο (στο κράτος) διευθέτησης των κοινωνικών ανταγωνισμών. Δεν μπόρεσαν ούτε να μετατραπούν τα ίδια σε μια ενιαία πολιτικο-κοινωνική οργάνωση ούτε και επιδίωξαν να αποτελέσουν πολιτικούς εταίρους του MAS στον δρόμο για την κατάκτηση της προεδρίας. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, ο Μοράλες δεν έχει καμία οργανωμένη πίεση από τα αριστερά του η οποία να επιρρεάζει τα όρια των πολιτικών του κινήσεων.
Όσον αφορά τα πιο πρόσφατα γεγονότα, στις αρχές Μαΐου, η δεξιά διενήργησε δημοψήφισμα για την ανακήρυξη αυτονομίας στο διαμέρισμα της Σάντα Κρους, όπου και υπερίσχυσε εκλογικά, και στη συνέχεια προχώρησε στη ντε φάκτο αυτοανακηρυξή της σε νόμιμη παράλληλη εξουσία, ενώ τις ίδιες προθέσεις έχουν εκφράσει κυβερνήτες και άλλων περιοχών. Ο Μοράλες, ως τακτικό ελιγμό, οδηγεί αρχές Αυγούστου τη χώρα σε δημοψήφισμα το οποίο θα κρίνει τη συνέχιση ή ανάκληση της θητείας του ίδιου, του αντιπροέδρου και των κυβερνητών των 9 διαμερισμάτων της χώρας.
Αλλά πως φτάσαμε από την πανηγυρική νίκη του Μοράλες το 2005 στη δυναμική επανεμφάνιση της δεξιάς;
Η χώρα φαίνεται να διέσχισε τα τέσσερα τελευταία χρόνια την απόσταση από μια εξεγερσιακή περίοδο, στην οποία τα ριζοσπαστικά κοινωνικά κινήματα κυριαρχούσαν και καθόριζαν τις πολιτικές προτεραιότητες, σε μια κατάσταση στην οποία η άκρα δεξιά έχει περάσει στην αντεπίθεση, κυριαρχώντας σε ολόκληρες περιοχές της χώρας και πιέζοντας το κεντροαριστερό MAS σε σημαντικές οπισθοχωρήσεις από τις, έτσι κι αλλιώς, μετριοπαθείς προεκλογικές του δεσμεύσεις. Αυτή η απότομη και βαθιά αλλαγή στον συσχετισμό δύναμης μεταξύ δεξιάς και κοινωνικών κινημάτων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην κυβερνητική πολιτική υπονόμευσης της αυτόνομης και άμεσης δράσης των κινημάτων, προς όφελος μιας τακτικής που προώθησε την πολιτική μέσω των κρατικών θεσμών. Επιπλέον, η κυβέρνηση παραμόρφωσε ριζικά αρκετά από τα λαϊκά αιτήματα, αποφεύγοντας να συγκρουστεί με τα συμφέροντα της ολιγαρχίας και του ξένου κεφαλαίου. Αυτές οι οπισθοχωρήσεις ενθάρρυναν την αυτοπεποίθηση της δεξιάς και τη δυναμική της επανεμφάνιση στο προσκήνιο ενώ προκάλεσαν απογοήτευση, σύγχυση και εξασθένιση των κοινωνικών κινημάτων.
Η κυβέρνηση προχώρησε σε μια κολοβή εθνικοποίηση του ορυκτού πλούτου, υποχρεώνοντας τις πετρελαϊακές εταιρείες να μειώσουν τα ποσοστά κέρδους τους. Οι εταιρείες (στη χώρα δραστηριοποιούνται κυρίως μια αργεντίνικη και μια βραζιλιάνικη) αν και αρχικά απείλησαν με αποχώρηση δέχτηκαν να υπογράψουν τα νέα συμβόλαια. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την αύξηση των διεθνών τιμών έχει οδηγήσει τη χώρα σε μια σταθερή μακροοικονομική κατάσταση, ωστόσο, η τιμή στην οποία πουλάει η Βολιβία είναι αισθητά χαμηλότερη σε σχέση με την τρέχουσα διεθνή.
Το αίτημα για μια συντακτική συνέλευση η οποία θα επαναχάραζε τον καταστατικό χάρτη της χώρας και θα επανίδρυε το κράτος στη βάση ενός πολυεθνικού χαρακτήρα, ο οποίος θα αναγνώριζε τα κυριαρχικά δικαιώματα των ιθαγενών λαών, αποτελούσε βασικό αίτημα των κοινωνικών κινημάτων. Ο Μοράλες, ωστόσο, προχώρησε στην εκλογή των μελών της στη βάση ενός εκλογικού συστήματος που δεν ευνοούσε τη συμμετοχή των κινημάτων, των ιθαγενικών λαών και των άλλων φτωχών στρωμάτων της χώρας αλλά αντίθετα ευνοούσε τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα, και συνεπώς τη δεξιά, κάνοντας προς αυτήν συνεχείς καλόπιστες χειρονομίες που αλλοίωναν εντελώς το επαναστατικό περιεχόμενο της συνέλευσης. Μετά από αλεπάλληλα πήγαινε-έλα αποφασίστηκε ένα σχέδιο συντάγματος το οποίο θα έπρεπε να υποβληθεί σε δημοψήφισμα για έγκριση. Το περιεχόμενο, ωστόσο, των «αυτονομιών» που προτείνει ευνοεί τις αποσχιστικές κινήσεις της δεξιάς. Επιπλέον αφήνει ανέγγιχτη την ιδιωτική ιδιοκτησία και τις μεγάλες γεωργικές εκτάσεις ενώ από την άλλη το κράτος επανακτά τα δικαιώματα στον ορυκτό πλούτο,χωρίς όμως να αφαιρεί από τις πολυεθνικές όλα τα πλουσιοπάροχα προνόμια τους.
Το προς επικύρωση σύνταγμα αποτελεί αντανάκλαση των ιδεολογικών αντιφάσεων της κυβέρνησης.
Η ιδεολογική βάση του MAS βρίσκεται στην προώθηση ενός «καπιταλισμού των Άνδεων»: στην προστασία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας (περιλαμβάνει και το 1% του πληθυσμού που κατέχει το 80% των εύφορων εκτάσεων), στις μικτές κρατικές επιχειρήσεις με πολυεθνικές εταιρείες αλλά και με ιθαγενείς αγρότες στη βάση της μικρής κοινοτικής ιδιοκτησίας. Ένα δεύτερο συστατικό της ιδεολογίας του είναι η πολιτική αυτονομία, ιθαγενική και τοπική. Ο «ιθαγενισμός» του MAS περιορίστηκε ωστόσο μόνο στο δημοκρατικό και πολιτιστικό επίπεδο, αρνούμενο οποιονδήποτε ταξικό μετασχηματισμό στην ιδιοκτησία και στις κοινωνικές σχέσεις που θα οδηγούσε στον πραγματικό σεβασμό του δικαιώματος της ιθαγενικής «αυτοχειραφέτησης». Τουναντίον η έμφαση στην ιδέα μιας αυτονομίας χωρίς πολιτικά και ταξικά κριτήρια οδήγησε στα επεισόδια των τελευταίων μηνών.
Αντί η κυβέρνηση να επιτεθεί κατά μέτωπο στην ολιγαρχία προσπαθεί να την στρατολογήσει στο πολιτικό της σχέδιο μέσα από συνεχείς παραχωρήσεις με αποτέλεσμα, η δεξιά να εξακολουθεί να κυριαρχεί στην κρατική μηχανή, να απειλεί και να επιτίθεται στα κινήματα και να έχει την ηγεμονία πάνω στα λαϊκά στρώματα των ανατολικών διαμερισμάτων. Ο Μοράλες, ωστόσο, εξακολουθεί να απολαμβάνει την επιδοκιμασία ενός 60% του λαού παρά τα τεράστια καθημερινά εμπόδια που συναντά η κυβέρνηση στο έργο της και τους «κακούς» υπουργούς της. Από τη μιά πλευρά η εθνικοποίηση, έστω και κολοβή, των υδρογονανθράκων, τροφοδοτεί τις ελπίδες του λαού για ένα καλύτερο μέλλον ενώ από την άλλη, υπάρχει μια έντονη ταύτιση της πλειοψηφίας των κατώτερων στρωμάτων με τον «πρώτο ιθαγενή πρόεδρο». Η χώρα βρίσκεται σε μια στιγμή που είναι οφθαλμοφανή τα όρια όσον αφορά τις δυνατότητες προώθησης ενός «ρεφορμισμού με μεταρρυθμίσεις» και γίνεται αισθητή η απουσία ενός στρατηγικού σχεδίου που να επιτρέπει την υιοθέτηση μιας σταθερής και συνεκτικής πολιτικής.
Όπως έχει αναγνωρίσει και ο ίδιος ο Μοράλες, το MAS έχει φτάσει στην κυβέρνηση αλλά δεν έχει την εξουσία. Επομένως, εαν προτίθεται να προχωρήσει σε βαθιές αλλαγές δεν μπορεί να αποφεύγει το πρόβλημα της εξουσίας κάτω από το ρίσκο του να μην τα χάσει όλα. Οι συνεχείς παραχωρήσεις που έχει κάνει ο Μοραλές στη δεξιά και στην αστική τάξη έφεραν τα αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Το δίλημμα που τίθεται είναι με ποιόν τρόπο θα αντιμετωπισθεί η δεξιά: κάνοντας παραχωρήσεις ή αντιμετωπίζοντάς την, προχωρώντας σε βαθιές αλλαγές. Η απάντηση είναι περίπλοκη αφού η κυβέρνηση είναι διασπασμένη σε δύο πόλους: στους μετριοπαθείς από τη μία και στους αγωνιστές και τις ριζοσπαστικές οργανώσεις της βάσης από την άλλη. Οι δεύτεροι θέλουν να σπάσει η πολιτική συμφωνία με τη δεξιά η οποία φρενάρει την κυβέρνηση και σιγά σιγά την εξασθενεί. Προτείνουν σύγκρουση με τη δεξιά στις ανατολικές επαρχίες, να επιβληθεί έλεγχος στις τιμές των αγαθών, να κατασχεθούν χωρίς αποζημιώσεις τα λατιφούντια και να αποκτηθεί ο συνολικός και όχι μόνο ο μερικός έλεγχος στον υπεδάφιο πλούτο.
Οι πολιτικές του MAS είχαν αρνητικό αντίκτυπο στην οργάνωση και στις δράσεις των κοινωνικών κινημάτων. Τα πενιχρώς επιδοτούμενα κοινωνικά προγράμματα και οι μισθολογικές αυξήσεις δεν άλλαξαν το επίπεδο ζωής των ιθαγενών, των εργατών και των δημοσιών υπαλλήλων, ενώ η κυβέρνηση έδειξε σκληρό πρόσωπο στις απεργιακές κινητοποιήσεις που σημειώθηκαν στην αρχή της θητείας της, απαντώντας με μειώσεις μισθών στον δημόσιο τομέα, με καταστολή σε απεργίες ανθρακωρύχων και φέρνοντάς τες ως και αντιμέτωπες με ιθαγενείς κοκαλέρος, οι οποίοι αποτελούν τη σταθερή βάση του MAS. Η γενικότερη καλή οικονομική κατάσταση έχει επιτρέψει στον Μοράλες, παρά την εφαρμογή των πολιτικών του ΔΝΤ, να μοιράζει κάτι ελάχιστο στην εκλογική του βάση ενώ παράλληλα ακολουθεί μια πολιτική ενσωμάτωσης διαφόρων ιθαγενών ηγετών και συνδικαλιστικών στελεχών στον κρατικό μηχανισμό. Από την άλλη, η ανεξάρτητη ταξική δράση είναι σποραδική και η αριστερά δεν έχει καμία εναλλακτική πολιτική πρόταση, πολύ περισσότερο τώρα που φαίνεται να βαθαίνει η σύγκρουση του Μοράλες με την δεξιά.
Ν. Μ.
