Έξω από τις χώρες της Δύσης δημιουργήθηκε μια επαναστατική θεωρία και πρακτική η οποία έχει σε μεγάλο βαθμό αγνοηθεί από το κίνημα της Ευρώπης και παραμένει εν πολλοίς άγνωστη, ξεχασμένη, υποτιμημένη. Στη Λατινική Αμερική, στην Αφρική, στην Ασία, έδρασαν θεωρητικοί και επαναστάτες και άνθησαν νέες ιδέες που συγκρότησαν έναν «μη δυτικό» μαρξισμό, μια θεωρία και μια πολιτική πρακτική προσαρμοσμένες στις συγκεκριμένες συνθήκες των χωρών αυτών, ενίοτε όμως με άμεσες προεκτάσεις στο κίνημα της Δύσης. Αυτό όμως, σπανίως, και μόνο σε πολύ ειδικές περιστάσεις έστρεψε τα ευρωκεντρικά μάτια του σε όλα αυτά τα πρόσωπα και τις ιδέες· και όταν το έκανε αυτό συνήθως έβλεπε μέσα από το φίλτρο του φολκλόρ ή της εξιδανίκευσης.
Στο Resistencias έχουμε αναφερθεί στο παρελθόν σε μερικές μορφές των αφρικανικών κινημάτων: στον Φραντς Φανόν (τεύχος 2, αν και θα επανέλθουμε σε αυτόν τον μεγάλο επαναστάτη), τον Τόμας Σανκάρα (τεύχος 8). Στη σελίδα αυτή θα υπενθυμίσουμε μερικές μορφές του επαναστατικού κινήματος της ηπείρου αυτής, αρχίζοντας από τον Αμίλκαρ Καμπράλ.
Ο Αμίλκαρ Καμπράλ γεννήθηκε στις 12 Σεπτεμβρίου 1924 στη Γουϊνέα αλλά το 1932 έφυγε για το Πράσινο Ακρωτήρι, αποικία των Πορτογάλων τότε. Στο πλαίσιο της σύγκρουσης ανάμεσα στις αποικιακές δυνάμεις, το 1935 η λεγόμενη «Πορτογαλική Γουινέα» ανακηρύχτηκε αναπόσπαστο κομμάτι της πορτογαλικής επικράτειας· μάλιστα, προς ενίσχυση αυτής της κατάστασης, το 1942 ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα της «Πορτογαλικής Γουινέας» το Μπισσάου.
Ο Αμίλκαρ τελειώνει το σχολείο και σπουδάζει αγρονομία στη Λισσαβόνα. Το 1952 επιστρέφει στο Μπισσάου αλλά τρία χρόνια αργότερα, λόγω της πολιτικής του δράσης, ο κυβερνήτης αποφασίζει την εκδίωξή του από την αποικία. Πηγαίνει στην Αγκόλα, επίσης πορτογαλική αποικία, όπου συνεργάζεται με το απελευθερωτικό κίνημα MPLA. Το 1956 ιδρύει το PAIGC (Αφρικανικό Κόμμα για την Ανεξαρτησία της Γουινέας και του Πράσινου Ακρωτηρίου). Τον Ιανουάριο του 1963 αρχίζει ο ένοπλος αγώνας. Σύντομα αρχίζουν να απελευθερώνονται ολόκληρες περιοχές, όπου οι αντάρτες εφαρμόζουν νέες, αυτόνομες δομές αυτοδιοίκησης, υγείας, παιδείας κ.λπ.
Στις 20 Ιανουαρίου του 1973, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στο Κονάκρι της Γουινέας, ο Αμίλκαρ Καμπράλ δολοφονείται από μέλη του κόμματός του που δρούσαν υπό τις διαταγές Πορτογάλων πρακτόρων. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου η Γουινέα-Μπισσάου κήρυξε την ανεξαρτησία της, η οποία αναγνωρίστηκε από την Πορτογαλία αμέσως μετά την Επανάσταση των Γαριφάλων. Το Πράσινο Ακρωτήρι ανεξαρτητοποιήθηκε το 1975.
Οι ιδέες του Καμπράλ
Ο Αμίλκαρ Καμπράλ ήταν από τις βασικές μορφές που διαμόρφωσαν έναν «αφρικανικό μαρξισμό», μια επαναστατική θεωρία βασισμένη στον μαρξισμό αλλά προσαρμοσμένη στις εκτός της Ευρώπης κοινωνικές και υποκειμενικές συνθήκες. Βασικός άξονας της οπτικής του ήταν η απελευθέρωση μετά την ανεξαρτησία από την αποικιοκρατία, η επανάσταση μετά «την ύψωση της εθνικής σημαίας και την ανάκρουση του εθνικού ύμνου».
Ο Καμπράλ, επηρεασμένος βαθιά από τις ιδέες του Μάο, του Κάστρο και του Τσε, ανέφερε συχνά τη 2η Διακήρυξη της Αβάνας: η επανάσταση δεν εξάγεται. Έτσι, έδωσε μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξη επαναστατικής συνείδησης αλλά και στην αποαποικιοποίηση του μυαλού των αφρικανικών λαών, στην «αφρικανοποίηση» του μυαλού τους. Βασικός άξονας της δουλειάς του ήταν, ως εκ τούτου, το θέμα της κουλτούρας.
Ο Καμπράλ έγραψε για την αναγκαιότητα του ένοπλου αγώνα ενάντια στην αποικιοκρατία, σε μια εποχή που είχε αρχίσει ήδη η δαιμονοποίησή του από τους κήρυκες της μη-βίαιης διαλλακτικότητας. Η τακτική του δικαιώθηκε. Αναλογικά, η νίκη του λαού της μικροσκοπικής Γουινέας-Μπισσάου απέναντι στην Πορτογαλία ήταν κάτι σαν τη νίκη του Βιετνάμ απέναντι στις ΗΠΑ. Ωστόσο, το απελευθερωτικό του όραμα για μια μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία αποτυπώθηκε στις δομές που αναπτύχθηκαν στις απελευθερωμένες περιοχές: ελεύθερες εκλογές, εκλογή αντιπροσώπων, χρήση της υπομονετικής πειθούς και της συζήτησης -και ποτέ της βίας-, δομές που κάλυπταν βασικές ανάγκες του πληθυσμού (υγεία, εκπαίδευση, ειδικά «λαϊκά καταστήματα αλληλεγγύης» με πολύ χαμηλές τιμές).
Ο Αμίλκαρ Καμπράλ πραγματεύτηκε πολλά θεωρητικά και πολιτικά ζητήματα – όσον αφορά το πρόβλημα του κράτους ο Αλτουσέρ θα διδασκόταν πολλά από αυτόν, λέει ο Robert Young. Ωστόσο, ο άνθρωπος, ο γκεβαρικός «Νέος Άνθρωπος», αποτέλεσε κεντρικό άξονα της σκέψης του, και κυρίως η κοινωνική και ψυχολογική ανασυγκρότηση των θυμάτων της αποικιοκρατίας μετά την απελευθέρωση. Ταυτόχρονα, δεν υποτίμησε ποτέ και τις πραγματικές συνθήκες· απαντώντας στην κριτική του άλλου μεγάλου επαναστάτη, του Φραντς Φανόν, ότι καθυστερεί να αρχίσει τον ένοπλο αγώνα, ο Καμπράλ έδωσε έμφαση στη βεβαιότητα της νίκης σε σχέση με τη φαινομενική καθυστέρηση.
Παρά τον πρόωρο θάνατό του, ο Αμίλκαρ Καμπράλ σημάδεψε την πολιτική ζωή της Αριστεράς στην Αφρική, και όχι μόνο: ο αγώνας του PAIGC και των άλλων αντιαποικιακών κινημάτων συνέβαλε τα μέγιστα και στην ανατροπή της δικτατορίας στην ίδια την Πορτογαλία. Αν σήμερα, 35 χρόνια μετά τη δολοφονία του, το όραμά του μοιάζει ηττημένο στην Αφρική, οι διαρκείς αναφορές στο όνομά του από τους Αφρικανούς αριστερούς δίνουν ένα ελπιδοφόρο στίγμα.
Κώστας Αθανασίου
